بررسی و تبیین تأثیر مساجد بر شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی

طرح « بررسی و تبیین تأثیر مساجد بر شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی» با هدف بهره مندی از یافته های پژوهش در برنامه ریزی های توسعه فرهنگی اجرا شده است. با توجه به این هدف، سوال اصلی پژوهش این است که بین حضور در مسجد و هرکدام از متغیرهای شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی، همبستگی وجود دارد یا خیر. 

مبانی نظری این پژوهش متکی به منابع اسلامی است و بر اساس آن رابطه بین حضور در مسجد و سایر متغیرها تبیین شده است. در گام بعدی ضمن تعریف عملیاتی متغیرهای شهادت طلبی ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی همبستگی وجود دارد یا خیر.

مبانی نظری این پژوهش متکی به منابع اسلامی است و بر اساس آن رابطه بین حضور در مسجد و سایر متغیرها تبیین شده است. در گام بعدی ضمن تعریف عملیاتی متغیرهای پژوهش و تفکیک آنها بر اساس متغیرهای مستقل و وابسته، ابزار مناسب جهت گردآوری داده ها تهیه گردید. این ابزار پرسشنامه ای حاوی 25 سؤال بوده که با ضریب اعتبار a=0/9 بر روی 1236 نمونه( شامل خانواده های معظم شاهد و افراد اهل مسجد)اجرا گردید.

این افراد می بایست بر اساس 4 متغییر مذکور در خصوص 618 شهید نمونه گیری شده از مناطق بنیاد شهید تهران نظر دهند. سرانجام داده ها مورد تحلیل قرار گرفتند و نتیجه این شد که بین حضور در مسجد و داشتن روحیه شهادت طلبی، بین حضور در مسجد و ایثارگری و بین حضور در مسجد و گرایش به ارزش های اسلامی، همبستگی و همخوانی وجود دارد.

ارسال کننده تصاویر فوق: آقای حسین شگفته

 ادبیات نظری :

فرهنگ اسلامی واجد ارزش های والای انسانی است که وصول به کمالات معنوی را میسر می سازد.از جمله این ارزش ها  شهادت است  که در مکتب مبین  اسلام جایگاه  ویژه ای برخوردار است. خدواند در آیه 74 سوره انفال  می فرماید:«کسانی که ایمان آورده اند و هجرت کرده اند  و در راه خداوند جهاد کرده اند و کسانی که ایشان را  جا و پناه داده اند و یاری داده اند، اینانند که به راستی مؤمن اند، برای ایشان آمرزش {الهی} و روزی پاک مقرر است.» از این آیه می توان  استنباط کرد که سوق دادن رفتارهای فردی و اجتماعی به سمت بندگی  خداوند و تربیت مؤمنین  حقیقی از آرمان های جامعه اسلامی  به شمار می رود که در پرتو فرهنگ شهادت تحقق می یابد. در جامعه و انسان  شهادت طلب رذایل جایگاهی ندارد و چنین جامعه و فردی  متصف به فضیلت های متعالی است. چرا که روحیه  شهادت طلبی تعلقلات دنیوی را از وجود انسان می ستاند و سلطه حق را به وی ارزانی می دارد.

آیت ا... شهید مطهری می نویسد  :« عالم و مربی و صنعتگر و فیلسوف و منفق، مدیون شهیدانند و شهدا مدیون کسی نیستند. زیرا که شهدا بودند که محیط آزاد به دیگران دادند تا آنان توانستند نبوغ خود را ظاهر کنند. خون شهید به زمین نمی ریزد بلکه هزار برابر می شود و به دیگران نیز تزریق می شود و در رگ های دیگران برای همیشه جریان می یابد و این است معنی جاوید  شدن خون شهید و این است معنی این که شهدا حماسه می آفرینند و به همین جهت پیشوایان آرزوی شهادت می کردند و به همین جهت اسلام در هر زمانی نیازمند به شهید است.»

اگر چنین پیامد درخشان  و گرانبهایی در فرهنگ شهادت نهفته  است پس درنگ در این  راه  لطمۀ جبران ناپذیری  بر پیکر جامعه اسلامی وارد می سازد و ایمان مؤمنین  را بطور جدی مورد تهدید  قرار می دهد. در شرایطی که زندگی  پر زرق و برق  دنیوی انسان ها را  در چشیدن  طعم بندگی  ناکام می گذارد و منفعت خواهی و عافیت طلبی را تقویت، و موانع متعددی را بر سر رشد فطرت  حقیقت جویی انسان ایجاد می کند،بهره گیری از راهکاهای مؤثر  ترویج فرهنگ  شهادت و ایثار ضرورتی  انکار ناپذیر و تکلیفی اساسی برای زمامداران جامعه اسلامی محسوب می شود. برای غلبه  بر هجمه فرهنگ مادی  که مجهز به تکنولوژی مدرن می باشد  نمی توان به اجرای  برنامه های  سطحی اکتفا  کرد. شناسایی بسترهای  مناسب و مکانیزم های مؤثر وبرنامه ریزی  بر مبنای آموزه های  دینی و علمی می تواند فضای مناسبی را بریا تقویت ایمان، رشد فطرت خواهی و اشاعۀ  روحیه شهادت طلبی در جامعه  پدید آورد.

بدون تردید تحقق و بقاء نظام جمهوری اسلامی  ایران  مرهون  فداکاری و جان نثاری شهیدانی است که در جریان انقلاب  و جنگ تحمیلی به دیدار حق شتافتند. بررسی حالات و زندگی شهدای گرانقدر نشان می دهد که با الهام  از رهنمودهای دین مبین اسلام و تبعیت  از سیره ائمه اطهار و اولیای الهی به امر  خودسازی  و تقرب  به باری تعالی اهتمام وافر داشتند وایثارگری مستمر در راه حق را به عنوان یک تکلیف  الهی پیشه خود ساختند. تجربه ها و شواهد  موجود در تاریخ  اسلام بیانگر  آن است  که شهادت در هر عصری  آثار حیات بخش  به دنبال داشته است. اولاً  جامعه را از اغراض شخصی، منافع مادی، حرص ها و آزها، جاه طلبی ها، شهوت رانی ها، خودخواهی ها، خودپرستی ها، تعصب ها و قومیت ها، منزه و پاک نگهه می دارد.ثانیاً همه تلاش ها  و فعالیت ها جهت  توحیدی به خود می گیرد و اصول عالی انسانیت  و جامعه انسانی  اصالت پیدا می کند. بنابراین ، فرهنگ  شهادت جامعه و فرد را به همیاری سوق می دهد. چون دراین فرهنگ، مصلحت فردی ترجیح داده می شود، زمینه روحی  همیاری در فرد فراهم می شود.آیه 69 سوره نساء می فرماید: « و کسانی که از خداوند و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی اند که خداوند آنان را نواخته است، اعم از پیامبران  و صدیقان و شهیدان و صالحان، و اینان  نیک رفیقانی هستند.»

حفظ و اشاعۀ روحیۀ شهادت طلبی  نه تنها  در افزایش کمالات انسانی، نقش بسزایی ایفا می کند بلکه ضامن مصونیت  و حفظ جامعه  در برابر اهریمنان است. با این وجود، هرچند در دوران شکل گیری  انقلاب شکوهمند اسلامی  و در دوران دفاع مقدس، فضای جامعه آکنده  از شوق به شهادت  و کشته شدن در راه خدا  گردید اما پس از  پایان جنگ تحمیلی و گذشت زمان، اقداماتی قبال توجه برای حفظ روحیه  شهادت طلبی در جامعه صورت نگرفت و برنامه منسجمی  برای گسترش  این ارزش حیات بخش  و متعالی که ضامن بقای  جامعه اسلامی است، اجرا نگردید. باید اذعان  کرد که سهل انگاری  در این زمینه دستاوردی جز استحاله فرهنگی نوجوانان و جوانان دامن زدن به بحران هویت و تهی ساختن  جامعه از معنویت نداشت. اکنون این سوال مطرح است که چگونه می توان در جهت تحقق  ارزش های اسلامی از قبیل شهادت طلبی، ایثارگری و... حرکت کرد تا نه تنها  هویت دینی  و اسلامی جامعه حفظ شود بلکه گسترش یابد. در این راستا، اولین  قدم شناسایی  بسترها و عوامل  تأثیر گذاری بر شکل گیری و گسترش ارزش هاس اسلامی است تا بر مبنای آن  بتوان برای دست یابی  به اهداف فوق، برنامه ریی کر. به نظر می رسد  که یکی از کانون های اصلی  تربیت معنوی  و هدایت جامعه  به سوی ارزش های اسلامی، مساجد هستند. مسجد به عنوان  مرکز جماعات  مذهبی و معبد مسلمین از صدر اسلام تا کنون  نقش برجسته ای  در حفظ  و گسترش دستاوردهای  اسلام داشته است. با عنایت به اهمیت  و جایگاه مسجد  در تربیت معنوی جامعه، در این پژوهش    کوشش می شود  تا تأثیر  حضور در مساجد  و میزان  همبستگی  آن با شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی مورد  بررسی قرار گیرد. اهداف اساسی پژوهش حاضر عبارتند از:

1-احصاء عوامل، مقومات و موانع فرهنگ شهادت از طریق  بررسی منابع معتبر اسلامی؛

2-بررسی رابطه  بین حضور  در مساجد با شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی؛

3-کاربرد یافته های تحقیق برای برنامه ریزی توسعه فرهنگی.

با عنایت به مباحث فوق  این تحقیق در پی آن است تا فرضیات  ذیل را به آزمون گزارد:

1-بین حضور در مسجد و روحیه شهادت طلبی  همبستگی وجود دارد.

2-بین حضور در مسجد و ایثارگری  همبستگی وجود دارد.

بین حضور در مسجد و گرایش ارزش های اسلامی همبستگی وجود دارد.

آیات قرآن  کریم کلمه  مسجد  مجموعاً28 مرتبه ذکر شده است .از کل آیاتی  که کلمه مسجد در آنها بکار رفته،کلمه مسجد در پانزده مورد، با پسوند«الحرام» (مسجد الحرام) و پنج مرتبه  به تنهایی آمده است. یک مورد نیز مسجد  با پسوند «الاقصاء» (مسجد الاقصی)، و یک مرتبه، مسجد با پسوند«ضرار»(مسجدضرار) آمده و درشش مورد کلمه  مسجد بصورت جمع(مساجد)وارد شده است.

مسجد در اسلام  از اهمیت  و عظمت  والایی برخوردار است و آیات و روایات  فراوانی  بر حضور مسلمانان  در آنجا و  مشارکت در امور آن تأکید دارند. مسجد  سمبل  شهرهای اسلامی به حساب می آید و نقشها و کارکردهای گوناگونی در جامعه  به عهده دارد. نیازمند و ثروتمند،رئیس وزیر دست، فرمانده و سرباز، امتیازهای مادی  و ظاهری را کنار می نهند و همه در کنار یکدیگر  و دوش به دوش هم در مسجد  به عبادت می پردازند. درآنجا  تنها ارزش های حقیقی همچون تقوا و جهاد مطرح هستند و بر اساس  فقه اسلامی، شایسته است آنان  که از فضیلت هایی همچون  علم،تقوا، ایثار و جهاد برخوردارند، درصف اول  جماعت بایستند. مسجد عنصری اساسی برای سلامت و بقای اصل و اساس هر جامعه است. مسجد از آغاز  تنها  به عنوان  معبدی  ساده برای برگزاری  مراسم عبادی  معرفی نشده بود بلکه از بدو تأسیس، علاوه بر اینکه  جایگاه عبادت  و محل ادای فرائض  دینی مسلمانان بود، مرکز  تمام فعالیت های آموزشی، سیاسی و اجتماعی آنان نیز بشمار می آمد.

مسجد کارکردهای  مختلفی دارد که در ذیل  بشرح آن ها پرداخته می شود:

در باب کارکرد آموزشی مسجد شایان  ذکر است که تعلیمات عمومی پیش از ظهور اسلام  در ایران وجود  نداشت و نخستین  با بوسیله  اسلام مطرح گردید و از همان آغاز، مسجد به عنوان جایگاه اصلی دانش به فعالیت پرداخت. پس از ظهور  اسلام و تابش فروغ  دامن گستر  آن بر سرزمین  ایران، تحصیل علم و دانش چونان وظیفه ای  مقدس مورد  توجه  نوجوانان  مسلمان قرار گرفت  و مساجد به عنوان  نهادهای آموزشی، رسالت تعلیم و تربیت آنان را به عهده گرفتند. دیری نپایید که در پرتو عملکرد های علمی مساجد، زمینه  مساعدی برای ظهور نوابغ بزرگ  به وجود آمد، و تمدنی اساسی پایه گزاری شد.

در زمینه کارکرد اقتصادی مسجد  در جنگ  می توان گفت که در کشور ما حضور فعال  مساجد، آنها را به  ستادهای  مردمی توزیع  کنترل شده  اجناس تبدیل  کرد و به نوعی مرکز سازماندهی اقتصادی شرایط جنگی مبدل ساخت. استفاده وسیع  از نیروهای مردمی مساجد، هم توفیق  بسیج اداری را بیشتر می ساخت و هم مانع اشتغال کاذب می شددر طول جنگ تحمیلی، مسجد  یکی از مراکز مهم  تدارکاتی بود  که از طریق دریافت هدایای مردمی،آذوقه، پوشاک و سایر  مایحتاج رزمندگان را گردآوری کرده  به مناطق جنگی ارسال  می داشت؛ این کار از عهده دولت  و سازمان های رسمی خارج بود.

یکی از کارکردهای مسجد، سازماندهی نیروهاست.گاستون بوتول بمنظور تبین نحوه سازماندهی نیروهای انتظامی، انواع رزمندگان را به سه دسته تقسیم  می کند: «رزمنده  می تواند یک مشمول، مزدور یا سرانجام یک متعصب باشد. فرد مشمول  روحیه تسلیم دارد. این تسلیم می تواند با قاطعیت، شجاعت، نفرت و غیره همراه باشد یا نباشد. فرد  مزدور که جنگیدن را یک حرفه می داند، تمایل  دارد که با بیشترین  سود و کمترین خطر ممکن بجنگد. جنگهایی که در  آن ارتش های حرفه ای  در مقابل یکدیگر قرار می گیرند، جنگ هایی هستند  که قربانیان آن ها حداقل  در میان سربازان ، کمتر از سایر جنگهاست... حالت فرد داوطلب پیچیده تر است. بی تردید جنگ برای  دواطلب از جاذبه خاصی برخوردار است زیرا او با روی گشاده  آن را می پذیرد و در آن شرکت می کند. اما جنگ  فی نفسه یک هدف نیست.فرد دواطلب  برای دفاع از یک آرمان وارد جنگ می شود.  جذب و اعزام  نیروی دواطلب  مسجدی او را از انگیزه های نیرومند  اعتقادی برخوردار می سازد و این نیرو از جنبه  کمی و کیفی  در جنگ کارساز است. در غالب مساجد، ستاد بسیج برای فعالیت های پشت  جبهه اعم از حفاظت شهری و محلی، ارائۀ خدمات به مردم، پشتیبانی و تدارک جبهه و تأمین  نیروی انسانی دواطلب وجود داشت. این نوع سازماندهی  نیروی دواطلب  پیشینۀ مهمی داشت. نیروهای  دواطلب معمولاً کسانی بودند که در مراسم دسته جمعی  روزانه یا هفتگی در  مسجد محل یا در مساجد مهم  منطقه و گاهی در هیأت های  سیار و... به شارژ یکدیگر  می پرداختند. در این مراسم دعا و نیایش جمعی که مستمراً برگزار می شده، افراد نیرویی می یابند که آنا را از لحاظ روحی  مستعد حضور در جبهه کند. مساجد بعنوان  مهمترین پایگاه های بسیج و سازماندهی غیر رسمی  امکانات غیر دولتی و نیروی مستعد انسانی، سرمایه مهم  و بالقوه ای برای جامعه هستند که باید محافظت شوند، بویژه  در جامعه ای که احزاب  و گرو ه ها به عنوان  سازمان های غیره دولتی هنوز رشد نیافته اند. در چنین جوامعی، حتی اگر احزاب  بوجود آمده باشد و رشد یابند نیز آن ها نمی توانند جایگزین کارکرد مسجد شوند.

در باب کارکرد فرهنگی مسجد  شایان ذکر است که انتقال فرهنگ  مسجد به جبهه، آثار  تعیین کننده ای به لحاظ فردی و جمعی  در پی داشت. در جای جای جبهۀ جنگ، مسجدی برپا بود. هر نقطه ای که چند نفر حضورداشتند،در بیابان ها چادری برپا شد یا سنگر بزرگتری محل اقامت  جماعت قرار می گرفت و یا زمینی بی فرش بی سقف بعنوان  مکان نماز جماعت  و مسجد تعیین می شد و در هر نقطه ای  جماعتی برپا بود. درجنگ همه جا مسجد شد.

مسجد کارکرد نظامی هم دارد.پیامبر اکرم (ص) مقدمات فکری و اجتماعی بیشتر غزوات را در مسجد  فراهم می کرد.آن حضرت  با ایراد خطبه های  گرم و پورشور، مسلمانان را برای نبرد با دشمنان اسلام بسیج می کرد و از همانجا  نیروهای  مسلمان  را به جبهه های نبرد  با دشمنان اسلام  بسیج می کرد و از همانجا نیروهای  مسلمان را به جبهه های نبرد اعزام می کرد. به گفته  ابن هشام، پیامبر (ص) و اصحاب  برای حضور  در غزوه احد، روز جمعه  پس از پایان  نماز از مسجد حرکت کردند. مسجد  ستاد فرماندهی جنگ بود.

درجریان جنگ تحمیلی  برای نخستین بار  پس از صدر اسلام، آموزش فنون نظامی  و رزمی در برخی از مساجد به اجرا درآمد.آموزش فنون رزمی، دفاع شخصی و استفاده از انواع  سلاح های سبک در بعضی  از مساجد  برای بانوان و مردان  که مناسب نیازهای جنگ باشد  و نیز آموزش کمک های اولیه درمانی انجام  می گردید. هرچند  این آموزش ها،  کیفیت کاملاًمطلوبی نداشت، برای ضرورت ها و فوریت های جنگی  مناسب بود، به ویژه که همواره  در معرض خطر گسترش  جنگ و یا تجاوز  نظامی قدرتهای غربی و آمریکا بودیم.

تبلیغات یکی دیگر از  کارکردهای مسجد است. پس از استقرار رسول خدا(ص) در مدینه، مسجد که تنها  مرکز عمومی و کانون ارتباط جمعی در جامعۀ نوخاسته اسلامی بود، به عنوان  پایگاه اساسی کل فعالیت های  تبلیغاتی مسلمانان  مورد استفاده قرار گرفت. پیامبر اکرم (ص) در این پایگاه بزرگ  تبلیغی، درپرتو تعالیم  آسمانی اسلام  و از طریق تدریس، وعظ، ارشاد، ایراد خطبه های نماز جمعه و دیگر  سخنرانی ها به نشر  فرهنگ عظیم اسلامی پرداخت.ایشان  با برپایی آئین های باشکوه جمعه و جماعت و تشکیل  حلقه های علمی، عظمت آیین خویش را به نمایش گذاشت.

در مورد  کارکرد سیاسی مسجد شایان ذکر است که پیامبر اکرم(ص) پس از بنیان گزاری نظام نوین اسلامی در مدینه، به منظور دخالت  مسلمانان  در شیوه حکومت، اهداف  سیاسی اسلام  را با مردم در میان گزاشت. و مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع  مسلمین برای ادای فرائض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت  و نهاد سیاسی اسلام  برگزید.از آن پس، تجسم عینی همبستگی  دین و سیاسیت  در اسلام به بهترین  وجه در مسجد متجلی گردید.

مساجد در دوره صلح نیز  نقشهای  مختلفی را ایفا  می کنند. حفظ  یاد و خاطره  شهدای جنگ  و تجلیل مداوم  از شهدای هر محله  در مساجد همان  محل از جمله  این نقش هاست. دسته هایی از اهالی محل در مناسبت  های گوناگون برای بازدید از خانواده های  شهدا در مسجد  محل تجمع کردند و پس از سازماندهی، به منزل شهدا می رفتند. این توجه به بازماندگان  شهدا موجب می شد که آنها احساس تنهایی نکنند و فکر نکنند که فراموش شده اند. در این زمینه، اقدامات دولتی ضمن آن که بسیار مهم  است اما کافی نیست. ایجاد احترام  محلی و بزرگداشت های محلی در مساجد برای شهدا مانع از سرخوردگی، احساس  زیان دیدگی  وابستگان و بازماندگان  کشته شدگان جنگ گردیده، به کاهش  عوارض  سوء ناشی از جنگ  کمک شایانی می کند.

 

روش شناسی تحقیق :

هدف عمده پژوهش حاضر، بررسی رابطه بین  حضور افراد در مسجد و شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش  به ارزش های اسلامی است. از آنجا که بسیاری از شهدای گرانقدر  با میل و رغبت  درونی  و قلبی خود مسیر شهادت را انتخاب نموده اند و در ا ین  را با عزم  راسخ به دیدار معبود شتافته اند، می توان  اطمینان حاصل کرد که این افراد شهادت طلب بوده اند. جامعۀ آماری  این پژوهش  همه شهیدان شهر تهران (مناطق بنیاد شهید تهران بزرگ) است. برای گرد آوری داده های تحقیق، اقدام  به نمونه گیری شد. بعلت تفاوت های موجود  بین مناطق مختلف تهران ، جامعه آماری  تحقیق حاضر به 5 منطقه شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز  تقسیم شد.آنگاه مناطق 1،3،5،7،8 بصورت تصادفی انتخاب شدند. با عنایت  به تفاوت تعداد شهدا در مناطق تهران، از نمونه گیری طبقه ای نسبی استفاده شده است. یعنی  به تناسب تعداد  شهدا در مناطق ، افراد نمونه  برآورد شده اند. تعداد 618 نفر از شهدای  جنگ تحمیلی  بعنوان نمونه این تحقیق انتخاب شده اند.

در این تحقیق  یک متغیر مستقل  وجود دارد که تحت عنوان  میزان حضور در مسجد بیان شده است. میزان شهادت طلبی، میزان ایثارگری و میزان گرایش به ارزش های اسلامی  نیز مهم ترین متغیر های وابسته این  تحقیق هستند.

در پژوهش حاضر نمونه ها(618 نفر) براساس چهار متغیر به 4 درجه  خیلی کم،کم، زیاد و خیلی زیاد دسته بندی شدند. به عنوان مثال میزان  حضور در مسجد  یک نمونه می توانست  یکی از درجات مذکور  را در برگیرد و در مورد سایر  متغیرها نیز چنین بود. حال  برای انجام مقایسه  بین گروه ها و اجرای  آزمون همبستگی   هر نمونه  یک زوج  نمره وجود داشت. مثلاً نمره مربوط  به میزان حضور  در مسجد و نمره میزان شهادت طلبی . بعد  از انجام این دسته بندی، بین زوج  نمرات ضریب  همبستگی پیرسون  محاسبه گردید و معناداری  ضریب بدست آمده  نیز مشخص گردید. علاوه بر گروه های  به وجود آمده گروه های دیگری  نیز در این پژوهش به وجود آمدند که این گروه ها بیشتر  براساس اطلاعات  شناسنامه ای نمونه ها بوده است از جمله گروه های سنی، گروه های مربوط به یگان خدمتی، گروه های مجرد و متاهل، گروه های نوع شهادت و... بین این گروه ها و 4 گروه  متغیر مذکور نیز بررسی هایی انجام گرفته است  که نشان می دهد مثلاً بین سن و میزان  حضور در مسجد  رابطه ای وجود دارد یا خیر.

در این پژوهش می بایست  چهار متغییرمورد  اندازه گیری قرار گیرد : 1- میزان حضور شهدا در مساجد2میزان شهادت طلبی آنها 3- میزان ایثارگری آنها 4- میزان گرایش آنها به ارزشهای اسلامی.برای ساخت ابزار  اندازه گیری  ابتدا به تعریف  عملیاتی متغیرهای مذکور پرداخته شد سپس برای هرکدام از متغیرها، سوالاتی  تدوین گردید. برای این که میزان  خطا به  حداقل برسد  تصمیم بر آن شد که از 3 گروه افراد در خصوص  شهدای نمونه برداری شده سوال گردد:

1-    خانواده محترم شهدا2-همرزمان شهدا(بعداً بعلت عدم دسترسی به این گروه، اقدام  به حذف  آن شد)3-افرادی که اهل مسجد بودند و شهید مورد نظر را می شناختند. نمرات  داده شده  توسط این  گروه تا حدود زیادی  می توانست نشان دهنده  نمره واقعی نمونه مورد نظر باشد. بدین  منوال در بخش  نخست  پرسشنامه ای حاوی  31 سوال ساخته شد.سوالات پرسشنامه  طوری تدوین شدند که بتوانند متغیرهای  پژوهش را انادزه گیری کنند. این سوالات  بر اساس اتفاق نظر  گروه پژوهشی این تحقیق تهیه و تدوین شد.بدین معنی  که در مقابل تک تک سوالات  گروه پژوهش می بایست نظر می داد که آیا سوال مورد نظر متغیر را اندازه گیری می نماید یا خیر. در نهایت  و پس از طی  چندین مرحله تجدید نظر بر روی فرم سوالات ، پرسشنامه ای حاوی 31 سوال تدوین گردید.

پرسشنامه  یاد شده هنوز آماده  اجرا نبوده و می بایست  با حجم کمتری بطور آزمایشی  مورد وارسی قرار گیرد و مشخص شود که آیا پرسشنامه  مورد نظر می تواند برای اندازه گیری متغیرهای پژوهش بکار بسته  شود یاخیر.به عبارت دیگر،آیا پرسشنامه از اعتبار کافی برخوردار است یا خیر.در این مرحله طبعاً برخی از سوالات با کل پرسشنامه همخوانی ندارند و یا مربوط به  اندازه گیری  متغیرهای دیگری هستند که حتماً می بایست  در فرم اصلی مورد  تجدید نظر قرار گرفته ، ترمیم  و یا حذف گردند.

در نهایت پرسشنامه ای حاوی  25 سوال  برای اندازه گیری متغیرهای حضور در مسجد، شهادت طلبی،  ایثارگری و گرایش  به ارزشهای اسلامی بوجود  آمد. پرسشنامه اخیر برای اجرای تحقیق  مورد استفاده  قرار  گرفت.

در باب اعتبار  پرسشنامه شایان ذکر است که بطور کلی  منظور از اعتبار، بررسی  این موضوع است  که آیا سوالات پزوهش  واقعاً  متغیر و یا متغیرهای  مورد نظر  را اندازه گیری می نمایند یا خیر. چنانچه  سوالی  و یا  گروهی از سوال ها  برای اندازه گیری  مثلاً درجه شهادت  طلبی بوجود آمده باشند می بایست همان  متغیر را  اندازه گیری نمایند و گرنه در بکار گیری آنها  در پژوهش های بعدی اجتناب  خواهد گردید. از طرف دیگر بررسی  وضعیت  پایانی نیز بدین منظور انجام  می گردد تا مشخص شود آیا تست (پرسشنامه) را می توان  در سایر زمان ها و در نمونه های مشابه بکار بست یا نه  یعنی آیا تست  اندازه گیری  یکسانی در اندازه گیری های  متعدد به دست خواهد داد یا خیر. از آنجا که اعتبار شرط  روایی است یعنی در صورت وجود  اعتبار در حقیقت روایی نیز وجود دارد لذا بررسی میزان اعتبار در این پژوهش  با این  فرض بکار رفته  که در صورت وجود  اعتبار  می توان به روایی آن نیز اطمینان حاصل نمود.

برای گرد آوری داده های  تحقیق به آدرس نمونه(شهید) مورد نظر که از بنیاد شهید  منطقه اخذ  شده بود، مراجعه گردید. با برگزاری یک جلسه توجیهی ، نحوه  گردآوری داده ها به پرسشگران  توضیح داده شد. این  عمل بدان دلیل  انجام گرفت  که خطای مربوط به اجرای پرسشنامه از خانواده مورد نظرنام و نشانی هم رزم شهید  به همراه نام و نشانی  مسجدی که شهید در آن  حضوری فعال داشت، گرفته شود. این افراد  بعد از توجیه  کامل  به منزل شهید مورد نظر  مراجعه و نسبت  به تکمیل پرسشنامه  اقدام می کردند.

 

نتایج پژوهش

در بحث  یافته های پژوهش  هدف پژوهشگر بررسی  رابطه بین متغیرهای  وابسته است، بدین معنی با درستکاری  پژوهش متغیر  مستقل در متغیر  وابسته  چه تغییراتی حاصل شده است. همانطور  که قبلاً نیز اشاره شد در این پژوهش  متغیرهای مستقل  و وابسته فراوانی  وجود دارد اما آنهایی که از اهمیت  ویژه ای برخوردارند به قرار ذیل هستند:

متغیر مستقل این پژوهش  میزان حضور در مسجد است.قصد  اصلی ما در اینجا  این است  که با بررسی میزان  حضور فرد در مسجد ، رابطه آن با روحیه  شهادت طلبی، مورد بررسی قرار دهیم. علاوه بر روحیه  شهادت طلبی، متغیرهای  وابسته  دیگری نیز وجود دارند : ایثارگری  و گرایش به ارزش های اسلامی. به  عبارت دیگر  در این پژوهش  یک متغیر مستقل  عمده و اصلی  وجود دارد که آن عبارت است از  میزان  حضور در مسجد  و چند متغیر وابسته  نیز وجود دارند که عبارتند از شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش  به ارزشهای اسلامی.

با تعیین میزان همبستگی  بین متغیرهای فوق، می توان مشخص ساخت  که آیا بین متغیرهای  مستقل  و وابسته  رابطه ای معنا دار وجود دارد یا نه. محاسبه ضریب همبستگی عددی بدست می دهد که نشان می دهد متغیرها چه نوع رابطه ای (مستقیم  یا معکوس) با هم داند و میزان  آن چقدر است. علاوه بر آن، با استفاده از آزمون  آماری می توان  مشخص ساخت  که میزان رابطه بدست آمده ، معنا دار است یا خیر.

با این توضیح، مشخص می شود  که در این پژوهش از آزمون آماری  استفاده شده است تا چگونگی  معنا داری آنها  از لحاظ داشتن  ارتباط مشخص گردد. از آنجا  که سطوح اندازه گیری  متغیرهای  این پژوهش  از سطح متغیر اسمی تا فاصله ای را در بر می گیرد لذا از آزمون های آماری مخصوص این دو  سطح استفاده شده است.

برای متغیرهای سطحی آزمون خی و برای متغیرهای  سطوح فاصله آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. از طرف دیگر  به لحاظ اهمیت کار  به موضوع توصیف آماری  داده ها  نیز اقدام شده است.

مهم ترین  داده ها توصیفی  تحقیق حاضر عبارتند از :

-منطقه 7 با نمونه 174 نفری بیشترین  فراوانی را داشته است که در مقایسه با دیگر مناطق  28 درصد  را شامل می شود. منطقه 5 با حجم نمونه 75 نفری  نیز در آخرین  رتبه  این پنج منطقه  قرار گرفته است.

-توزیع سنی شهدای این پژوهش از 14 الی  66 سال بوده است که بیشترین فراوانی متعلق به به گروه های سنی  20 الی 22 سال است.

-تعداد شهدای دارای مدرک دیپلم  از سایر شهدا بیشتر است. افراد  دارای مدرک تحصیلی راهنمایی، ابتدایی، بی سواد، فوق دیپلم و لیسانس در مرتبه های بعدی قرار دارند.

-شهدای مجرد  81 درصد  و شهدای متأهل 19 درصد بوده اند.

-شهدایی که دارای یک فرزند بوده اند بیشترین درصد (5درصد) شهدا را شامل می شده اند.شهدای دارای2،3،4،5،7،8 فرزند در مراتب  بعدی قرار گیفته اند.85 درصد  شهدا فرزند نداشته اند. این درصد شامل  شهدای مجرد هم میشود که طبعاً فرزند  نداشته اند.

-شهدای بسیج با 45 درصد بیشترین شهدا را تشکیل می داده اند  و بعد از آن شهدای ارتش (24درصد)، سپاه(18درصد)، سایر (12درصد)و جهاد (6/0درصد) در رتبه های بعدی قرار گرفته اند.

- در این پژوهش نحوه  شهادت شامل خط مقدم، پشت جبهه، بمباران جبهه، بمباران شهرها و سایر بوده  است که بیشترین شهدا  مربوط به شهدای خط مقدم  با 71 درثد  بوده است.

-53درصد  شهدا دارای  وصیت نامه  و 47 درصد آن ها فاقد وصیت نامه بوده  اند.

-مطابق این نتایج  پژوهش 4 درصد  شهدا قبل از شهادت ، جانباز نیز بوده اند.

در این  به بررسی میزان  ارتباط بین متغیرهای پژوهش  پرداخته می شود:

بر اساس فرضیه های ا ین تحقیق  بین میزان حضور فرد در مسجد  و شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به  ارزش های اسلامی  رابطه وجود دارد. از آنجا که  سوالات پرسشنامه  بر اساس متغیرهای  فوق دسته بندی  گردیده اند اینک می توان با درکنار هم قرار دادن  سوالات مربوط  به هم و جمع نمودن  آنها، نمرات  تک تک  آزمودنی ها را بدست آورد. این کار  برای همه متغیرها (4متغیر اشاره شده) انجام می گردد تا مشخص شود  هر نمونه  در هرکدام از  چهار متغییر  چه نمره ای کسب کرده است. در قدم  بعدی می توان  بین نمرات  آزمودنی ها(نمونه های این پژوهش  که شهدای گرانقدر هستند) در هر کدام از متغیرها ی فوق  ضریب  همبستگی محاسبه  کرده  و مشخص ساخت  که این متغیرهای  چه نوع رابطه ای  با همدیگر دارند و میزان ارتباط چقدر است. برای انجام  این کار از ضریب  همبستگی پیرسون استفاده شده است در جدول 3-47 نتایج این آزمون ملاحظه  می گردد بر اساس این جدول  که در حقیقت همبستگی بین  متغیرهای پژوهش است، ملاحظه می شود  که متغیرهای با یکدیگر  همبستگی معناداری دارند. حضور  در مسجد  با متغیرهای  شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش  به ارزش های  اسلامی به ترتیب  447/0،332/0  و 471/0 همبستگی دارد که هر سه در سطح  a=0.01 معنا دار هستند. علاوه بر آن  سه متغیر  پژوهشی نیز  یا یکدیگر همبستگی  معنادار در سطحa=0.01  معنا دار هستند. علاوه بر آن سه متغیر  پژوهشی  نیز یا یکدیگر همبستگی معنا داردر سطح a=0.01 دارند. جدول 3-47 در حقیقت نتایج  کلی پژوهش  را به نمایش گذاشته است:

جدول 3-47) ماتریس ضریب همبستگی  متغیرهای پژوهش در سطح  معناداری یک درصد

گرایش به ارزش های اسلامی	ایثارگری	شهادت طلبی	حضور در مسجد
**471/.	**332/.	**447/	000/1	حضور در مسجد
**328/.	**212/.	000/1	**447/.	شهادت طلبی
**431/.	000/1	**212/.	**332/.	ایثارگری
000/1	**431/.	**328/.	**471/.	گرایش به ارزش های اسلامی
618	618	618	618	N

 

** معنا دار در سطح  یک درصد

بررسی رابطه بین  4 متغیر پژوهشی  یعنی شهادت طلبی، حضور در مسجد، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی  به همین جا ختم نمی شود.  در این پژوهش  متغیرهای دیگری  نیز وجود دارند که جا دارد رابطه بین  آنها و 4 متغیر  مذکور مورد بررسی  قرار گیرد. به عنوان مثال ، متغیر سن، تحصیلات و یگان  خدمتی چه رابطه ای  با هرکدام  از چها متغیر پژوهشی  دارند. در جدول 3-84- رابطه بین  این متغیرها با 4 متغیر پژوهشی  نشان داده شده است. همانطور  که ملاحظه می شود:

1-    رابطه بین متغیر  سن و متغیر میزان حضور فرد  در مسجد در سطح  a=0.05 معنادار بوده است.بنابراین ، بین دو  متغیر سن و حضور در مسجد  رابطه وجود دارد یعنی افرادی  که 20 تا 22 سال  سن داشته  اند، بیشتر از سایر افراد به مسجد می رفته اند.

2-    رابطه بین سن شهید و میزان شهادت طلبی نیز در سطح a=0.01 معنادار است.

3-    بین یگان خدمتی شهدا (بسیج،سپاه، ارتش، جهاد و سایر) و میزان  حضور در مسجد، شهادت طلبی، ایثارگری، و گرایش به ارزش های اسلامی  رابطه وجود داشته است. شهدایی که در یگان بسیج بوده اند بیش از سایرین  در مسجد حضور داشته اند، به میزان  بیشتری  شهادت طلب بوده اند، بیش از سایرین  ایثارگر بوده اند و بیش از سایرین  به ارزش های اسلامی گرایش داشته اند.

3-84- خلاصه آزمون های آماری  انجام شده بر روی متغیرهای پژوهش

	حضور در مسجد	شهادت طلبی	ایثارگری	گرایش به ارزش های اسلامی
سن	*	**	**	-
تحصیلات	**	**	**	**
وضعیت ازدواج	-	**	**	-
یگان خدمتی	**	**	**	**
نحوه شهادت	**	**	**	-
داشتن وصیت نامه	**	**	-	-
جانبازی قبل از شهادت	-	-	-	-
مناطق تهران	**	**	**	**
وجود پایگاه در مسجد	**	**	-	-

 

*معنا دار در سطح (5%)

**معنادار در سطح1%

 

بحث و نتیجه گیری :

در خصوص رابطه  بین حضور فرد در مسجد و میزان شهادت طلبی شایان ذکر است که بین این دو متغیر، رابطه ای در سطح  بسیار بالاa=0.01  وجود دارد. در مباحث  نظری نیز اعتقاد بر این بود  که بین آنها رابطه ای عمیق می بایست  وجود داشته باشد. با توجه به تحلیل آماری انجام شئه  که عبارت از آزمون  آماری ضریب  همبستگی پیرسون  که عدد 477/0=R بود مشخص گردید که این میزان در سطح a=0.01 معنادار است معنای دیگر  آن رابطه  آن است که متغیر حضور در مسجد  به میزان (447/0)یعنی 20 درصد متغیر  شهادت طلبی  را تبیین می کند  این میزان 20 درصد نشان دهنده ، ضریب  تعیین متغیرهای مورد نظر است.

در خصوص رابطه  بین حضور فرد  در مسجد و ایثارگری شایان ذکر است  که بین این دو متغیر رابطه معناداری در سطح a=0.01 وجود دارد. با توجه به یافته های پژوهش، بین دو  متغیر مورد نظر  همبستگی به میزان 332/0= r  وجود دارد که با توجه   به حجم نمونه بالا این میزان در سطح  بسیار خوب و حتی  در سطح 01/0 نیز معنا دار بوده است. در مورد  متغیر  نیز می توان  گفت که حضور  در مسجد  به میزان (332/0)یعنی 11 درصد ایثارگری را تبیین می نماید.

در خصوص  رابطه بین حضور  فرد در مسجد  و گرایش به ارزش های  اسلامی شایان ذکر است که افرادی که روحیه شهادت طلبی  دارند در حقیقت  ضمن اینکه  ایثارگر هستند  به ارزش های اسلامی  نیز گرایش دارند.از طرف دیگر  افرادی که به ارزش های اسلامی  گرایش دارند در حقیقت  روحیه شهادت طلبی و ایثارگری و حضور آنها در مسجد نیز بیشتر است. در اینجا  نیز همبستگی به دست آمده بین  حضور فرد در مسجد  و گرایش به ارزش های اسلامی(یعنی 471/0=r) رابطه معنا دار در سطح  بسیار بالا وجود دارد. در بررسی میزان  تبیین گرایش  به ارزش های اسلامی بر اساس  میزان حضور فرد  در مسجد نیز می توان  گفت که ضریب  تعیین در اینجا(471/0) یعنی  22 درصد می باشد. نتایج  خلاصه شده در جدول  3-47 میزان رابطه بین  این چهار متغیر را نشان داده است. در این جدول همه متغیرها در سطحa=0.01  با یکدیگر رابطه معنا دار دارند.

این تحقیق محدودیت  هایی نیز داشته است. یکی از مهم ترین  آن ها، دشواری سنجش  پذیری متغیر شهادت طلبی است که تعمیم پذیری  یافته های پژوهش را تحت تأثیر  قرار می دهد زیرا در بین شهدای عزیز، افرادی هستند که بمباران شهرها به شهادت رسیده اند. بنابراین، ممکن است  وجود روحیه شهادت طلبی در این افراد، محل تأمل باشد.

در راستای نتایج  تحقیق  پیشنهادات ذیل قابل ذکر است:

-         یافته های  پژوهش نشان می دهد  که بین  مسجد و روحیه  شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش  به ارزش های اسلامی، رابطه  ای معنادار وجود دارد. لذا پیشنهاد می گردد که مسجد بعنوان  یک راهکار مهم  ر ترویج  فرهنگ ایثار  و شهادت مورد توجه قرار گیرد.

-         نتایج تحقیق بیانگر  آن است  که تربیت یافتگان  در بسیج از روحیه  شهادت طلبی و ایثارگری بالایی برخوردار هستند. بنابراین، تقویت  و توسعه  پایگاه های بسیج  در جوار مساجد، یکی دیگر از راهکارهای  اشاعۀ  روحیه شهادت طلبی است.

-         یافته های تحقیق این حقیقت  را آشکار می سازد  که نوجوانان و جوانان  از روحیه شهادت طلبی  و ایثارگری بالاتری برخوردار هستند. بنابراین، اتکا  به این سرمایه های عظیم  که بیشترین درصد  جمعیت کشور را  تشکیل می دهند و برنامه ریزی برای تجهیز آنان به معنویت  و اخلاق متعالی اسلامی، اقدامی راهگشا جهت  ترویج  فرهنگ ایثار و شهادت  تلقی می باشد.

-         شایسته است  که گرایش به شهادت طلبی افراد مسجد در وضعیت  فعلی نیز مورد مطالعه و تحقیق  قرار گیرد.

-         برای تعمیم پذیری یافته ها ی پژوهش در سطح کشور پیشنهاد می شود  این تحقیق  در سطح ملی  نیز انجام  شود تا پشتوانه علمی  لازم  را برای اجرای برنامه های مرتبط  به دست آورد.

منابع مورد استفاده  در تحقیق :

1-بوتول، گاستون(1368)، جامعه شناسی جنگ، ترجمه هوشنگ فرخجسته، تهران: سازمان انتشارات  آموزش انقلاب اسلامی.

2-باقی،عماد الدین (1367)، مسجد و دفاع مقدس، تهران: ستاد عالی کانون های  فذهنگی، هنری مساجد.

3-پاشا شریفی، حسن و نسترن شریفی (1380) روش های تحقیق  در علوم رفتاری، تهران: انتشارات سخن.

4-جوادی یگانه، محمدرضا(1376)، نظر سنجی  از جوانان تهرانی  پیرامون مساجد، تهران: سازمان تبلیغات  اسلامی.

5-خالد، شیخ حسن(1971)، الشهید فی اسلام، بیروت: دارالعلم للملاین.

6-ــــــــــــ (1379)،الشهید و الشهاده  فی القران و الحدیث، تهران: موسسه  الشهید  الثوره الاسلامیه فی ایران.

7-دلاور، علی(1375)، روش تحقیق در روانشناسی  و علوم تربیتی ، تهران : نشر  ویرایش.

8- دربندی ، سید علیرضا (1374)، علل کاهش  حضور مردم  در مساجد، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

دفتر همکاری حوزه  و دانشگاه(1374)، فلسفه  تعلیم و تربیت ، تهران: انتشارات  سمت.

10-سرمد، غلامعلی و عباس بازرگان(1376)، روش های تحقیق  در علوم رفتاری،تهران: انتشارات آگاه.

11-سجادی، سید جعفر(1362)، فرهنگ  و معارف اسلامی ، تهران : شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.

12- شاکری، سید رضا  و حیدر محمدی (1378)، مسجد در احادیث شیعه ، تهران: ستاد عالی کانون های فرهنگی، هنری مساجد.

13-شکری شید رضا و حیدر محمدی(1378)، مسجد در احادیث سنت، تهران: ستاد عالی کانون های فرهنگی و هنری مساجد.

14-شایگان، فریبا(1377)، بررسی عوامل مؤثر بر حضور و مشارکت  مردم در مساجد، پایان نماه  کارشناسی ارشد ، تهران : دانشگاه  علامه طباطبایی.

15-طه، عثمان(1378)، قرآن کریم ، ترجمه  آیت الله العظمی مکارم شیرازی، قم  : موسسه  الامام علی بن  ابی طالب.

16-فراهتی، عباسعلی(1377) مسجد و تؤثیرات علمی ، اجتماعی آن در جامعه  آن در جامعه اسلامی، پایان نامه ، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).

17-قابل ، احمد(1375)، مسجد  در صدر اسلام ، تهران: ستاد عالی کانون های فرهنگی ، هنری مساجد.

18-گلدسته و همکاران(1377)، راهنمای کاربرانSPSS ، تهران : چاپ نیل.

19-مطهری، مرتضی (1379)، حماسه  حسینی، تهران : انتشارات صدار.

20-مصطفوی، حسن(بی تا)، التحقیق فی کلمات  القرآن الکریم.

21-معین، محمد(1378)، فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

22هومن، حیدر علی(1379)، استنباط آماری در علوم رفتاری، تهران: انتشارات دیبا.

23-ـــــــــــــ(بی تا)، بنیاد شهید  حسنه جاریه امام«راه اندازی». روابط عمومی بنیاد شهید.