صرف جوانی در چه راهی

رشد و کمال انسان، در سایة تعلیم و تربیت و به عبارت دیگر، کسب دانش و تزکیة نفس حاصل می شود؛ زیرا تعلیم و تربیت همچون دو بال برای پرنده ای است که می خواهد پرواز کند. همان گونه که پرنده با یک بال، نمی تواند پرواز کند؛ گر چه آن تک بال، بسیار قوی باشد، انسان نیز برای پرواز کردن در بر دوست و سیر و سلوک به درگاه معشوق واقعی، نیاز به دو بال تعلیم و تزکیة نفس دارد و این امر، مستلزم برنامه ریزی صحیح و استفادة مطلوب از امکانات موجود و در دسترس می باشد. خوشبختانه ائمهعلیهم السلام که کلامشان نور و راهنمای انسان هاست، در زمینة استفاده از اوقات شبانه روز، دستورالعمل جامعی را در اختیار ما قرار داده اند.
امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید: «بکوشید که اوقات شما چهار قسمت باشد؛ بخشی را برای مناجات با خدا، بخشی را برای کار و زندگانی و معاش و قسمتی را برای معاشرت با افراد مورد اعتماد که عیوب شما را به شما می فهمانند و از صمیم قلب به شما اخلاص می ورزند و قسمتی از وقتتان را نیز اختصاص دهید به بهره وری از لذت های حلال» و در پایان، حضرت می فرماید: «و به وسیله این بخش آخر است که بر انجام وظایف آن سه بخش نیز توانا می شوید».1
اگر بخواهیم از سخن گهربار این امام معصوم علیه السلام بهره بیشتری ببریم و راهکارهای عملی مناسبی را برگیریم، باید بخش های چهارگانة گفتار و توصیة امام را تبیین کنیم. همان طور که بیان شد، امامعلیه السلام اوقات شبانه روزی را به چهار قسمت تقسیم می کند؛ یک قسمت مربوط به امور عبادی می شود که تقریبا مشترک بین همة سطوح سنی نوجوان، جوان، میان سال و پیر می باشد و منظور از عبادات، همان نمازهای یومیة واجب و مستحبات، مانند خواندن دعا، تلاوت قرآن و پرداختن به امور معنوی و عبادی است؛ اما قسمت دوم که امام می فرماید؛ بخشی از وقت خود را صرف کار و زندگانی و معاش کن، این قسمت در مورد جوانان دانشجو، به معنای همان تحصیل و جدیت در امر دانش افزایی است؛ زیرا بیشتر دانشجویان در این سنین؛ اولا مجرد هستند و ثانیا به کاری غیر از تحصیل، مشغول نیستند.
بنابراین، معنای این بخش از سخن امام علیه السلام در مورد دانشجو، این است که بخشی از اوقات خود را صرف کار کند که همان تحصیل باشد؛ زیرا شغل دانشجو، همان تحصیل و گذراندن دورة دانشجویی است و اما قسمت سوم که امام می فرماید: قسمتی از وقت خود را صرف معاشرت با افراد قابل اعتماد کن، بسیار مهم است؛ زیرا در این سنین (دوره جوانی)، نقش دوست و همنشین در زندگی انسان، فوق العاده زیاد است و انسان بیشترین تأثیرپذیری را از دوستان و هم سن و سال های خود دارد. بنابراین، دانشجو باید دوستانی را برای خود برگزیند که اخلاق، رفتار و افکار آنها موجب پیشرفت و رشد او شود و از انتخاب دوستانی که او را به بیراهه سوق می دهند و موجب اتلاف وقت و هدر رفتن انرژی او می شوند، پرهیز کند.
در قسمت چهارم، امام علیه السلام می فرماید: بخشی از وقت خود را صرف لذت های حلال کن و مهم تر این که امامعلیه السلام می فرماید: اگر از این بخش چهارم بهتر استفاده کنید، روی بهره برداری سه بخش دیگر نیز تأثیر می گذارد. طبیعی است که انسان، یک سلسله نیازها دارد که باید این نیازها به موقع تأمین شوند و الا نیرو و توان برای ادامة کار و حرکت به سوی موفقیت، امکان پذیر نیست و از جملة این لذت های حلال، خواب، استراحت، تفریح، غذا خوردن و... می باشند. بنابراین، برنامة کاری و اوقات شبانه روزی خود را به گونه ای طراحی کنید که خواب به اندازة کافی و تفریح و ورزش به خوبی در آن لحاظ شده باشد و به غذا و وعده های غذا، سالم بودن و مفید بودن آن و حلال بودن آن، اهمیت بدهید. اگر کسی این سخن گهربار امام علیه السلام را سرلوحة زندگی خود قرار دهد، به طور قطع، می تواند به همه امور زندگی خود بپردازد و از اوقات شبانه روزی خود و نیز امکاناتی که در اختیار دارد - اعم از امکانات مادی و معنوی - بیشترین بهره را می تواند ببرد و به سر منزل مقصود که همان قرب و رضوان الهی است، برسد.
برای استفادة بهینه از اوقات شبانه روز و توجه کافی به ابعاد و نیازهای مختلفی که در روایت نیز به آنها اشاره شده است، بهتر آن است که جدولی را تهیه کنید و در دو ستون افقی و عمودی به ترتیب، ساعات شبانه روز از زمان بیدار شدن تا پایان شب و ایام هفته را یادداشت و متناسب با روزها و ساعات شبانه روز، فعالیت ها و کارهای مختلف را یادداشت کنید؛ به طوری که برای تمام اوقات و ساعات شبانه روز و ایام هفته، برنامه و فعالیت مناسبی را طرح ریزی کرده باشید و آن برنامه و جدول را در اتاق نصب کرده یا به همراه خود داشته باشید و در حد توان در طول روز، سعی کنید به آن عمل کنید و در پایان هر روز و موقع خوابیدن، به محاسبة آن بپردازید و در مواردی را که عمل کرده اید، خود را تشویق کرده، شکرگزار خداوند باشید و در مواردی که به هر دلیلی موفق به انجام آن کار نشده اید، تصمیم بگیرید جبران کنید و اگر از روی کاهلی و تنبلی است، بدن خود را تنبیه کنید.
این برنامه ریزی و پی گیری و محاسبة روزانه، به شما همت و اراده ای بلند خواهد بخشید و سعی خواهید کرد از اوقات خود بهتر استفاده کنید و انگیزة بیشتری برای پیشرفت پیدا خواهید کرد.
لازم به ذکر است که این برنامه، باید متناسب با توان شما باشد؛ نه این که بیش از توان و قدرتتان بخواهید به خود فشار بیاورید که در این صورت، باعث دلسردی و سستی خواهد شد. همچنین طبق توصیة امام موسیعلیه السلام، به نیازهای مختلفی که یک انسان دارد، توجه کرده، به دور از هرگونه افراط و تفریطی، اوقاتتان را برنامه ریزی کنید.

پی نوشت:
1. حرانی، تحف العقول، ص433.