حقیقت دعا

در نیایش، هم به ستایش خدا و بازگو کردن نعمت ها و خوبی هایش در حق خود می پردازیم، هم کاستی ها، معجزه ها، نیازها، خطاها و قصورها و تقصیرهای خود را بر زبان می آوریم و هم از آن قادر متعال می طلبیم که نیازمان را برآورد؛ مشکلمان را حل کند؛ دردمان را درمان نماید؛ خطایمان را ببخشاید و ما را مشمول نگاه لطف و مهربانی خویش قرار دهد و دعایمان را مستجاب کند.
اینها همه، هم روح ما را پالایش می دهند، هم صفای درون و امیدواری ایجاد می کنند، هم وسیلة اصلاح نفس و جبران لغزش ها و خطاها می گردند و هم ما را خدایمان نزدیک تر می کنند. سعدی می گوید:
دوست نزدیک تر از من به من است
وین عجب تر که من از وی دورم
چه کنم با که توان گفت که او
در کنار من و من مهجورم
امام صادق علیه السلام می فرماید: «علیکم بالدعا، فانکم لاتتقربون بمثله؛2 بر شما باد دعا و نیایش! همانا شما به چیزی مانند دعا به خدا نزدیک نمی شوید».

احساس نیاز

تا انسان، نیاز خود را درک نکند و درماندگی و عجز خویش را نشناسد، در پیشگاه رفیع خدا، سر فرود نمی‏آورد و زبان به نیایش و ستایش، نمی‏گشاید و دعا نمی‏کند.
طغیان گری، خوی کسانی است که احسای بی‏نیازی می‏کنند؛ چه در عرصه مال و ثروت، چه در زمینة قدرت و مقام و چه در عرصة دانش و علم-آموزی.
خداوند می‏فرماید: انسان، همین که خود را بی‏نیاز ببیند، طغیان می‏کند؛ «ان الانسان لیطغی ان راهُ استغنی».3
آفریدگارمان برای این که سرنوشت ما دچار سرکشی و عصیان و طغیان نشود، پیوسته عجز ما را به رخمان می‏کشد؛ تا داشته ها و دانسته ها و عنوان‏‏ها، ما را مغرور نسازند. می‏فرماید:
«یا ایها الناسٌ انتم الفقراءُ الی الله و الله هو الغنی الحمید؛4 ای مردم همه شما به درگاه خداوند، نیازمندانید و تنها اوست که بی‏نیاز و ستوده است».
یک ذره ز عجز خویش ابراز کنیم
چندان که خدا غنی است، ما محتاجیم
آن چه حس بندگی و روحیه نیایش و ستایش خدا را در ما ایجاد می‏کند و تداوم می‏بخشد، یاد پیوستة این نکته است که ما بنده ای ناچیز و موجودی کوچک و ناتوان و آفریدة خدای بزرگ و قادری هستیم که با یک ارادة او، هستی به وجود آمده و با مشیت او، تداوم یافته است و همة کائنات، در همه چیز، نیازمندان آن ذات مقدسند.
این شناختن شهودی، هرچه در انسان، روشن تر، زنده تر و ژرف تر باشد، «احساس بندگی» هم بیشتر خواهد بود و پای انسان در مسیر طاعت و بندگی، پویاتر خواهد گشت.

ادب دعا

در وعدة الهی و صدق آن، تردیدی نداریم. چه کسی از خدا راست گوتر و به وعده هایش وفاکننده تر است؟
او فرموده است: «ادعونی استجب لکم؛ مرا بخوانید؛ تا شما را اجابت کنم».5
ولی... چه می شود که بسیاری از دعاها به هدف اجابت نمی‏رسد؟ چرا دعا می‏کنیم؛ ولی مستجاب نمی‏شود؟
اشکال از کجا و از کیست؟
از دعا؟ از دعاخوان؟ از نبودن شرایط اجابت؟ از وجود موانع در استجابت؟ هر کدام از اینها به نوعی می‏تواند در عدم استجابت دعاها موثر باشد. خاصیت «دارو»، درمان است؛ ولی اگر پرهیزهای لازم و توصیه های جنبی پزشک را نادیده بگیریم، آیا می‏توانیم از نسخه و دارو، انتظار معجزه داشته باشیم؟
دعا همراه شناخت و معرفت نسبت به پرودگار، یکی از آداب است. از دعای جاهلانه، نمی‏توان توقع اجابت داشت.
گروهی به امام صادق علیه السلام گفتند: ما دعا می‏کنیم؛ اما اجابت نمی‏شود؛ چرا؟ فرمود: برای این که شما کسی را می‏خوانید که او را نمی‏شناسید؛ «لانکم تدعون من لا تعرفونه».6
اخلاص در دعا، یکی از آداب است؛ پس دعای ریاکارانه، بی اثر است.
دعا و خواستن از ژرفای جان و صمیم قلب، نه صرفاً به زبان، ادب دیگر است.
اصرار و الحاح و پیگیری و استمرار، ادب دیگری است.
درخواست عاجزانه، ملتمسانه، نیازمندانه و با تضرع و زاری و نه حاکمانه و آمرانه، ادب دیگر دعاست.
داشتن «حال دعا» و نشاط روحی در نیایش و نه کسالت و بی‏حوصلگی و بی‏میلی، ادب دیگر نیایش است.
امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «خداوند، دعایی را که از دل غافل و بی‏خیال برخاسته باشد، اجابت نمی‏کند. هر گاه دعا می‏کنی، با دل و جان و «اقبال قلب»، دعا کن و آن گاه به اجابت دعا، یقین داشته باش».7
مهم در دعا، حضور قلب، آمادگی باطنی، توجه و خشوع است و واقعاً خدا را یاد کردن؛ نه نام او را لقلقة زبان ساختن و به صورت عادت و بی‏توجه دعا کردن.
روایت است که حضرت موسی علیه السلام به خداوند عرض کرد: پروردگارا! آیا به من نزدیکی تا با تو نجوا کنم یا از من دوری تا ندا و صدایت بزنم؟
خداوند وحی کرد: ای موسی! من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند؛ «انا جلیس من ذکرنی».8
در کنار او بودن و باز هم مهجوری، آیا بی‏توفیقی نیست؟
به زبان یاد او کردن، ولی در دل حضور خدا را لمس نکردن، آیا دوری از ساحت قرب او نیست؟

موانع اجابت

گاهی دعا با آدابش انجام می‏گیرد؛ ولی «موانع»، جلوی استجابت را می‏گیرند.
اگر دعا، برقراری پیوند و ارتباط بین خالق و مخلوق است، گاهی عواملی این رابطه را می‏گسلند.
گاهی ریا و تظاهر، دوست بد و همنشین ناصالح، درآمدهای حرام، گناهان زشت، ناسپاسی نعمت‏‏ها، فراموشی خدا در خوشی‏‏ها و لذت‏‏ها، تکیه به غیر خدا و... خطوط تماس را می‏پوشانند و سبب می‏شوند صدایمان به خدا نرسد و دعایمان مستجاب نشود.
در کشور دل، ملال پیش آمده است
بین دل و دین، جدال پیش آمده است
در سیستم ارتباطی ما و خدا
چندی است که اختلال پیش آمده است
این اختلال در «خط تماس»، در پی معصیت پیدا می‏شود.
در دعای کمیل می‏خوانیم:
«اللهم اغفرلی الذنوب التی تحبس الدعاء؛ خدایا! آن گناهانی را از من ببخشای که دعا را حبس می‏کند و نگه می‏دارد».
گاهی از یک کارمند یا دانشجو یا سرباز، خطای فاحش و بسیار زشتی سرمیزند که از چشم مدیر و استاد و فرمانده می‏افتد و آن گاه هر چه تقاضا کند، مرخصی بخواهد، ارفاق بطلبد و...، مورد توجه قرار نمی‏گیرد؛ هرچند که استاد و مربی و مدیر، رؤف و مهربان هم باشند.
بعضی گناهان، این گونه اند و پل ها را می‏شکنند و سیم‏‏های رابطه را قطع می‏کنند و زمینه اجابت را از بین می‏برند.
ممکن است کسی که دچار گرفتاری می‏شود، به یاد خدا بیفتد و دست به دعا بردارد.
اگر در چنین حالتی به او خطاب شود: تا حالا کجا بودی؟ چرا صدایت برای ملکوت و آسمانیان و فرشتگان آشنا نیست؟
چرا وقتی به دردسر افتاده ای، یادت آمده که خدایی هم هست که می‏تواند گره گشا باشد؟ و... اگر چنین خطاب شود، چندان هم دور از انتظار نیست.
رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «اغتنمو الدعا عند الرقه، فانها رحمه؛9 هنگامی که رقت قلب برایتان پیش آمد، دعا را مغتنم بشمارید؛ چرا که این حالت، رحمت است».
در کوی ما شکسته دلی می‏خرند و بس
بازار خودفروشی از آن سوی دیگر است
«الهی! تا بوده ای، غفار بوده ای؛ تا هستی، ستار باش».

پی نوشت:
1. محدثی، برگ و بار، ص 21.
2. مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص293.
3. علق، آیة 6.
4. فاطر، آیة 15.
5. غافر، آیة 60.
6. بحارالانوار، ج90، ص368.
7. کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 473.
8. همان، ص 496.
9. بحارالانوار، ج 90، ص313.